Một Iran thất bại có ý nghĩa gì đối với thế giới

Cộng hòa Hồi giáo đang đối mặt với thời điểm bất ổn nhất trong lịch sử của mình. Vali Nasr giải thích cuộc đấu tranh giành quyền lực kéo dài hàng thập kỷ với Israel đã kết thúc bằng chiến tranh như thế nào — và một nhà nước Iran thất bại sẽ có ý nghĩa gì đối với thế giới

Vali Nasr là giáo sư nghiên cứu Trung Đông và các vấn đề quốc tế tại Đại học Johns Hopkins. Cuốn sách gần đây nhất của ông là 'Iran's Grand Strategy: A Political History' (Princeton)

Iran và Israel hiện đang trong tình trạng chiến tranh. Cuộc xung đột kéo dài giữa hai bên đã bùng nổ thành một cuộc giao tranh bom và tên lửa chết người, đẩy Trung Đông đến bờ vực thẳm.

Israel tuyên bố rằng họ bắt đầu cuộc chiến để phá hủy chương trình hạt nhân của Iran. Không tin rằng điều này có thể được kiềm chế thỏa đáng bằng bất kỳ thỏa thuận nào, ông quyết định ngăn chặn trước giải pháp ngoại giao mà Tổng thống Donald Trump đã theo đuổi. Cuộc tấn công nhằm vào các địa điểm hạt nhân và quân sự của Iran, đồng thời giết chết một số chỉ huy cấp cao trong các vụ ám sát có chủ đích. Kể từ đó, Iran và Israel đã leo thang, với hàng loạt tên lửa tấn công vào cơ sở hạ tầng quân sự và dân sự cũng như các khu dân cư.

Hai quốc gia này đã bị kẹt trong cuộc cạnh tranh giành quyền thống trị khu vực trong nhiều thập kỷ. Sự cạnh tranh đó bùng nổ công khai với cuộc tấn công của Hamas vào Israel vào ngày 7 tháng 10 năm 2023 và cuộc chiến tranh Gaza sau đó. Chiến dịch của Israel chống lại Hamas sau đó đã phát triển thành một cuộc đối đầu rộng lớn hơn với cái gọi là Trục kháng chiến, một liên minh các lực lượng khu vực liên minh với Iran. Hezbollah của Lebanon và Houthis của Yemen, phối hợp với Tehran, đã nhanh chóng tham gia vào cuộc chiến để ủng hộ Hamas.

Bên dưới: Hệ thống phòng không của Israel đánh chặn tên lửa phóng từ Iran vào thứ Tư

Trong một thời gian, Israel có vẻ như bị bao vây, nhưng sau đó vào năm thứ hai của cuộc chiến, họ đã đảo ngược tình thế trước phe Trục. Trong một cuộc đảo chính tình báo ngoạn mục, Israel đã loại bỏ giới lãnh đạo cấp cao của Hezbollah, và sau đó nhanh chóng tận dụng sự sụp đổ của chế độ Assad ở Syria vào năm ngoái để xóa bỏ dấu chân của Iran tại quốc gia đó trước khi gây thiệt hại nghiêm trọng cho hệ thống phòng không của Iran. Israel hiện nhìn thấy cơ hội để tận dụng lợi thế của mình, mở rộng cuộc chiến ở Gaza về phía đông thành một chiến dịch khu vực rộng lớn hơn sẽ giáng một đòn quyết định vào Iran, chấm dứt phe Trục của họ một lần và mãi mãi, và thậm chí buộc Cộng hòa Hồi giáo phải sụp đổ.

Mục tiêu được tuyên bố của Israel có thể là xóa bỏ chương trình hạt nhân của Iran, nhưng mục tiêu rộng hơn của họ là chấm dứt khả năng của Iran trong việc hành động như một đối thủ trong khu vực. Mặc dù chiến dịch không quân của Israel cho đến nay đã rất thành công, nhưng câu hỏi vẫn còn là liệu họ có thể đạt được những mục tiêu này mà không có Hoa Kỳ tham gia vào cuộc chiến này hay không — thay đổi nó từ một cuộc chiến giữa Iran và Israel thành một cuộc chiến giữa Iran và Hoa Kỳ. Iran không thể chiến thắng trong cuộc đấu tranh đó, và thất bại có thể báo hiệu sự kết thúc của Cộng Hòa Hồi giáo, ít nhất là ở hình thức hiện tại của nó. Một kết quả như vậy sẽ gây ra những rủi ro sâu sắc cho cả đối thủ và đồng minh của họ

.

Xung đột giữa Iran và Israel bắt đầu từ cuộc Cách Mạng Iran năm 1979. Cộng hòa Hồi Giáo mới nhìn nhận Israel qua lăng kính chống chủ nghĩa đế quốc và cuộc đấu tranh của người Palestine, và mong muốn giành được quyền lực mềm và ảnh hưởng trên phố Ả Rập, đã áp dụng lập trường thù địch không khoan nhượng đối với Israel.

Trong những năm đầu của cuộc cách mạng, sa lầy trong cuộc chiến tranh tốn kém với Iraq, Iran đôi khi quay sang Israel để mua phụ tùng thay thế cho vật liệu chiến tranh do Mỹ sản xuất. Nhưng sự hợp tác ngầm đó đã kết thúc vào năm 1982, năm Iran đẩy Iraq ra khỏi lãnh thổ của mình và Israel xâm lược Lebanon. Khi dân làng Shia ở miền nam Lebanon chào đón lực lượng Israel xâm lược bằng hoa và gạo, và khi dân quân Shia bao vây các trại tị nạn Palestine để trả thù cho sự ngược đãi của các chiến binh Palestine sử dụng đất đai của họ để nhắm vào Israel, Ayatollah Khomeini, lãnh đạo cuộc cách mạng Iran, đã can thiệp.

Đơn thuốc của Khomeini là Iran và các đồng minh Shia của họ phải lãnh đạo sự nghiệp của người Palestine — đó là tấm vé để họ được chấp nhận trong thế giới Ả Rập Sunni vốn từ lâu đã thù địch với người Ba Tư và người Shia. Cuộc xâm lược năm 1982 đã tạo ra Hezbollah, và sự trỗi dậy của nhóm này với sự giúp đỡ của Iran đã đưa Tehran vào tầm ngắm của Israel.

Iran đã trang bị vũ khí cho Hezbollah, và sau đó là Hamas và Jihad Hồi giáo Palestine, để gây áp lực lên Israel tại biên giới của mình và ngăn chặn loại chiến dịch mà họ đang tiến hành — nhưng cũng để trao cho Iran một thành trì ở thế giới Ả Rập. Chiến lược này ban đầu đã thành công. Hezbollah đã buộc Israel phải từ bỏ Lebanon vào năm 2000, khiến Israel khuyến khích Hoa Kỳ xâm lược Iraq vào năm 2003 với hy vọng rằng nó sẽ đóng vai trò là bàn đạp để lật đổ Cộng Hòa Hồi giáo ở Iran.

Điều ngược lại đã xảy ra. Khi cuộc chiến của Mỹ trở thành một vũng lầy, Iran đã có được chỗ đứng vững chắc ở Iraq. Năm 2006, Israel đã tấn công Lebanon để đánh bại Hezbollah. Cuộc tấn công đã thất bại trong mục tiêu này, chỉ để khuyến khích Iran lập kế hoạch cho một chiến lược khu vực hung hăng hơn được neo giữ trong một chuỗi liên kết của các lực lượng dân quân ủy nhiệm.

Cũng trong lúc chiến dịch của Mỹ ở Iraq nhanh chóng tan vỡ, Benjamin Netanyahu đã xác định Iran là kẻ thù chính của Israel và nêu lên nỗi ám ảnh về một Iran sở hữu vũ khí hạt nhân như một lời kêu gọi vũ trang quốc tế. Trong hai thập kỷ qua, cảnh báo về việc Iran sắp sở hữu vũ khí hạt nhân đã trở thành một thông điệp thường trực trong bài phát biểu của Israel và gây áp lực lên Hoa Kỳ để sử dụng các biện pháp trừng phạt kinh tế và nếu cần thiết là các biện pháp quân sự để ngăn chặn kết cục đó.

Sự cạnh tranh giữa Iran và Israel nổi lên trong bối cảnh quyền lực của người Ả Rập đang suy yếu. Cuộc cách mạng Iran diễn ra vào cuối thập kỷ chứng kiến ​​cuộc chiến tranh lớn cuối cùng giữa người Ả Rập và Israel và sau đó là một hiệp ước hòa bình giữa Ai Cập và Israel. Từ thời điểm đó, mối đe dọa của người Ả Rập đối với Israel liên tục giảm dần. Hezbollah và Hamas, những đối thủ phi nhà nước của Israel, được coi là sự mở rộng của chính sách khu vực của Iran. Và trong mọi trường hợp, với tư cách là lực lượng dân quân, tiềm năng quân sự của họ vẫn còn hạn chế.

Cuộc xâm lược Iraq của Hoa Kỳ, tiếp theo là Mùa Xuân Ả Rập, đã làm suy yếu thế giới Ả Rập. Ai Cập mất đi sự nổi bật của mình và Iraq và Syria, những quốc gia tuyên bố truyền thống về quyền lực và sự lãnh đạo của Ả Rập, đã sụp đổ trong hỗn loạn giữa tình trạng bất ổn của người dân, nội chiến và các cuộc chiến giáo phái. Iran là bên hưởng lợi, mở rộng ảnh hưởng khu vực của mình.

Trong khi đó, Israel ngày càng có chung mục tiêu với các chế độ quân chủ Ả Rập ở vùng Vịnh, những chế độ đang nắm quyền lãnh đạo thế giới Ả Rập, nhằm kiềm chế ảnh hưởng của Iran. Do gần Iran, mối quan tâm chính của các quốc gia Ả Rập đó là mối đe dọa từ Iran,và do quy mô nhỏ và quân đội yếu nên họ hoan nghênh liên minh với Israel.

Liên minh này được thể hiện để phản đối thỏa thuận hạt nhân Iran năm 2015. Tổng thống Barack Obama coi đây là giải pháp cho mối lo ngại của Israel về chương trình hạt nhân của Tehran. Nhưng Israel và các đồng minh Ả Rập của họ không hề lay chuyển. Họ coi thỏa thuận này là một chiến thắng cho Iran. Chương trình hạt nhân của nước này sẽ bị hạn chế nhưng không bị xóa bỏ, và thỏa thuận này sẽ mang lại cho Iran không gian kinh tế và chính trị lớn hơn để mở rộng quyền lực khu vực của mình đúng vào thời điểm thế giới Ả Rập, bị tàn phá bởi các cuộc nổi dậy của người dân, đang ở thời kỳ yếu nhất.

Về phần mình, Iran thấy được lời hứa trong thỏa thuận hạt nhân về việc hạ nhiệt căng thẳng với Hoa Kỳ và được nới lỏng lệnh trừng phạt đối với nền kinh tế đang suy yếu của mình. Nhưng Tehran không thấy sai sót trong chiến lược tìm cách hạ nhiệt căng thẳng với Hoa Kỳ trong khi đồng thời mở rộng mối đe dọa sang Israel và các quốc gia Ả Rập. Các quốc gia Ả Rập sau này lập luận rằng một thỏa thuận chỉ tập trung vào chương trình hạt nhân của Tehran là không đủ và Iran cũng phải thu hẹp phạm vi ảnh hưởng trong khu vực, thiết lập một sự cân bằng quyền lực có thể chấp nhận được. Bị bất ngờ trước sự thất bại cơ bản về trí tưởng tượng này, Iran đã bị sốc khi thỏa thuận hạt nhân tan vỡ. Israel và các quốc gia vùng Vịnh đã tập hợp thành công để thuyết phục Trump rời khỏi thỏa thuận và thay vào đó áp đặt các lệnh trừng phạt gây sức ép tối đa để kiềm chế Iran.

Liên minh Ả Rập-Israel lên đến đỉnh điểm trong Hiệp định Abraham và sau đó là động thái thúc đẩy bình thường hóa giữa Israel và Ả Rập Xê Út. Bị cô lập và chịu áp lực kinh tế nghiêm trọng, Iran ngày càng lo ngại rằng cán cân quyền lực trong khu vực đang chuyển dịch theo hướng có lợi cho Israel. Nước này phản ứng bằng cách leo thang căng thẳng ở vùng Vịnh, lên đến đỉnh điểm là một cuộc tấn công vào các cơ sở dầu mỏ của Ả Rập Xê Út và các lợi ích của Hoa Kỳ tại Iraq.

Sự leo thang đã làm các quốc gia vùng Vịnh lo ngại. Họ quyết định cân bằng liên minh với Israel bằng việc bình thường hóa dần dần quan hệ với Iran, một hoạt động tinh tế đã bị đảo lộn bởi các cuộc tấn công ngày 7 tháng 10. Việc vấn đề Palestine trở lại vị trí trung tâm đe dọa làm chệch hướng bình thường hóa quan hệ Ả Rập-Israel, thay vào đó tập trung động lực khu vực vào cuộc đối đầu giữa Israel và Iran cùng các lực lượng ủy nhiệm của nước này.

Sự sụp đổ của vị thế Iran ở Levant là một bước ngoặt quyết định. Bây giờ Israel không còn cần Vịnh để kiềm chế đối thủ của mình nữa. Họ có thể khẳng định quyền tối cao trong khu vực bằng cách tấn công trực tiếp vào một Iran dễ bị tổn thương.

Năng lực quân sự của Iran đã suy yếu nhưng mối đe dọa ngày càng tăng từ chương trình hạt nhân của nước này vẫn là một lá bài chủ. Israel lo ngại rằng Iran có thể sử dụng lá bài đó để đàm phán một thỏa thuận mới với Hoa Kỳ, điều này sẽ giúp Tehran có thêm thời gian để củng cố khả năng phòng thủ và giành lại ảnh hưởng trong khu vực.

Một thỏa thuận hạt nhân sẽ làm giảm căng thẳng giữa Tehran và Washington, mở đường cho Iran đào sâu hơn nữa sự mở cửa mới mẻ của mình với các quốc gia vùng Vịnh, và củng cố nền kinh tế đang suy yếu của mình. Một thỏa thuận cũng sẽ áp đặt lệnh ngừng bắn trên thực tế đối với Iran và Israel, và điều đó sẽ tước đi cơ hội loại bỏ mối đe dọa của Iran của Israel. Do đó, Israel không mặn mà với nỗ lực của Trump nhằm giải quyết bế tắc hạt nhân thông qua ngoại giao.

Liệu Israel có đạt được mục tiêu của mình không? Vào thời điểm viết bài này, một tuần sau cuộc chiến này, thật khó để dự đoán cuộc xung đột sẽ kết thúc như thế nào và nó sẽ có ý nghĩa gì đối với tương lai của Trung Đông. Có một kịch bản khiến Israel bắt đầu cuộc chiến này. Họ hình dung rằng những đòn tấn công chớp nhoáng vào các cơ sở hạt nhân và quân sự của Iran, cùng với việc xóa bỏ quyền chỉ huy và kiểm soát quân sự của nước này, có thể vô hiệu hóa nhà nước Iran và làm suy yếu khả năng chiến đấu của nước này. Việc liên tục ném bom các cơ sở hạt nhân, tốt nhất là có sự tham gia của Hoa Kỳ, sẽ xóa sổ cơ sở hạ tầng hạt nhân của Iran. Sau thất bại, nhà nước Iran, bị suy yếu và nhục nhã, sẽ sụp đổ. Những gì thay thế nó sẽ yếu hơn nhiều và dễ uốn nắn hơn, không còn là người yêu sách thực sự đối với quyền lực khu vực nữa.

Cộng Hòa Hồi giáo có thể chứng minh được khả năng phục hồi tốt hơn. Iran hiểu rằng họ thiếu trí thông minh và sức mạnh quân sự của Israel, nhưng họ là một quốc gia lớn hơn, điều này có thể giúp họ có khả năng sống sót tốt hơn trong một cuộc xung đột kéo dài. Nhịp độ dữ dội của những ngày đầu có thể trở thành bế tắc. Iran cần phải sống sót sau cuộc tấn công chớp nhoáng và hy vọng rằng một cuộc chiến tranh tiêu hao tốn kém sẽ buộc Israel phải đánh giá lại sự khôn ngoan khi tiếp tục chiến tranh.

Nhưng nếu Hoa Kỳ tham gia cùng Israel để phá hủy phần khó tiếp cận nhất của chương trình hạt nhân Iran, thì cuộc xung đột có thể diễn biến theo những hướng không thể đoán trước. Iran có thể chỉ đơn giản chấp nhận thất bại và lùi lại. Có khả năng là họ có thể phản ứng bằng cách tấn công các căn cứ của Hoa Kỳ hoặc nguồn cung cấp năng lượng thế giới, hoặc lấy bất kỳ phần nào của chương trình mà họ có thể cứu vãn được xuống lòng đất để phát triển vũ khí hạt nhân. Khi đó, Hoa Kỳ có thể buộc phải mở rộng chiến tranh và thậm chí đưa quân đội vào chiến trường — một sự lặp lại của cuộc chiến tranh Iraq nhưng ở quy mô lớn hơn. Điều đó sẽ chấm dứt mối đe dọa của Iran đối với Israel nhưng cũng có thể biến Iran thành mối lo ngại không mong muốn và tốn kém đối với Hoa Kỳ.

Cuộc chiến này là thách thức lớn nhất mà Cộng hòa Hồi giáo phải đối mặt trong nhiều thập kỷ. Đây là một sự tính toán đe dọa đến sự tồn vong của chính nó. Chế độ này không xa lạ gì với nghịch cảnh như vậy: khi Iraq xâm lược vào năm 1980, giới lãnh đạo cách mạng còn mới mẻ với nghệ thuật chính trị và đất nước này đơn độc trong cuộc chiến đó, trong khi Iraq được phương Tây và hầu hết thế giới Ả Rập ủng hộ. Tuy nhiên, Iran vẫn xoay xở để đẩy lùi sự chiếm đóng của Iraq.

Mặc dù là một sự so sánh lịch sử quan trọng đối với các nhà lãnh đạo Iran, những năm 1980 không phải là những năm 2020, và có thể lập luận rằng cuộc chiến hiện tại này là một mối đe dọa lớn hơn nhiều. Hoa Kỳ và Israel là những kẻ thù đáng gờm hơn, với khả năng hủy diệt lớn hơn nhiều. Nền kinh tế của Iran yếu hơn nhiều, và mặc dù người dân đã phản ứng với cuộc tấn công của Israel bằng cách tập hợp dưới lá cờ, Cộng hòa Hồi giáo không còn được hưởng sự ủng hộ tuyệt đối nữa — ngược lại. Chỉ hai năm trước, nước này đã phải đối mặt với một cuộc nổi loạn lớn kéo dài nhiều tháng do phụ nữ khởi xướng phản đối việc bắt buộc phải đội khăn trùm đầu, và kể từ đó, các cuộc biểu tình kinh tế và đình công lao động đã trở thành lời nhắc nhở về sự bất mãn.

Ngay lập tức, nhà nước Iran phải đối mặt với mối đe dọa sụp đổ, bị choáng ngợp bởi tốc độ chiến tranh và sự suy thoái năng lực quản lý của mình. Nếu cấu trúc quyền lực hiện tại bị lung lay, và đặc biệt là nếu nhà lãnh đạo tối cao Ayatollah Ali Khamenei bị giết, thì kịch bản có khả năng xảy ra nhất sẽ là lực lượng quân sự, quân đội và Vệ Binh Cách Mạng Iran tiếp quản nhà nước. Đã có những dấu hiệu cho thấy Khamenei đã giao cho những người đàn ông mặc quân phục nhiều trách nhiệm hơn để điều hành đất nước.

Một sự chuyển đổi suôn sẻ sang một nhà nước dân chủ ổn định là điều không thể. Không có phong trào chính trị hay lãnh đạo khả thi nào có thể tiếp quản và đảm bảo an ninh cho người dân. Câu hỏi đặt ra là liệu ban lãnh đạo mới có lựa chọn con đường hòa giải và ôn hòa hay không — hay liệu họ sẽ đào sâu để tái thiết những gì đã mất để chiến đấu vào một ngày khác. Điều đó sẽ phụ thuộc rất nhiều vào thời điểm và cách thức kết thúc cuộc xung đột này.

Tuy nhiên, người dân sẽ đòi hỏi sự ổn định và giải quyết cuộc khủng hoảng đã đưa Iran đến thời điểm này. Một kết quả tích cực cũng sẽ phụ thuộc vào cách phương Tây và các nước láng giềng của Iran phản ứng với sự thay đổi ở Iran. Một Iran bị đánh bại, bị bỏ lại để suy tư trong không khí, sẽ là mối đe dọa đối với sự ổn định của khu vực.

Thay vì thay đổi chế độ, chiến dịch của Israel và áp lực đưa Mỹ vào cuộc chiến dường như hướng đến việc hạ thấp các thể chế nhà nước, làm xói mòn khả năng quản lý của họ và thậm chí buộc họ phải sụp đổ. Trong trường hợp đó, hỗn loạn sẽ chiếm ưu thế — một phiên bản lớn hơn, phức tạp hơn và nguy hiểm hơn của những gì đã diễn ra ở các quốc gia như Libya và Syria. Israel có thể coi một quốc gia Iran thất bại lao vào các cuộc đấu tranh nội bộ là một kết quả tốt — nhưng điều mà người Iran sợ hãi gọi là "Syria hóa" đất nước của họ không phải là một kịch bản đáng tin cậy đối với Hoa Kỳ hoặc các nước láng giềng của Iran, đặc biệt là ở vùng Vịnh.

Một quốc gia thất bại với quy mô, dân số và địa lý như Iran sẽ gây ra những mối đe dọa nghiêm trọng hơn gấp bội so với những gì đã chứng kiến ​​ở Libya hoặc Syria. Các lực lượng dân quân sinh ra từ tàn dư của Lực lượng Vệ binh Cách mạng và các mạng lưới tội phạm — có thể được trang bị tên lửa, máy bay không người lái và thậm chí cả những gì còn sót lại của vật liệu hạt nhân Iran — sẽ đe dọa vùng Vịnh và Châu Âu, và sẽ nhanh chóng trở thành vấn đề của Hoa Kỳ. Iran có thể gây ra những mối đe dọa tương tự đã từng làm rung chuyển khu vực này trong quá khứ, nhưng không có chính quyền trung ương nào gây áp lực và chịu trách nhiệm. Sớm hay muộn, tất cả những điều này có thể buộc Hoa Kỳ phải can thiệp vào đó.

Điều chắc chắn là cuộc chiến này sẽ làm giảm vai trò khu vực của Iran và khẳng định vị thế của Israel là cường quốc hàng đầu trong khu vực. Điều chưa rõ ràng là liệu nó có chấm dứt chương trình hạt nhân của Iran hay sẽ mở rộng thành một cuộc xung đột lớn hơn. Tương lai của Trung Đông đang bị đe dọa.

Theo Financial Times, link gốc